احمد بن جعفر جحظه برمکیجَحْظَه بَرمَکی، ابوالحسن احمدبن جعفر، ندیم، خنیاگر، شاعر و گزارشگر معتبر اخبار نغمه سرایان عصر نخست عباسی (۱۳۲ـ۲۳۰). ۱ - تاریخ ولادتوی در ۲۲۴، ظاهراً در بغداد به دنیا آمد ۲ - نسب و لقبو نسبش به موسی بن یحیی برمکی (برمکیان) می رسد. عبداللّه بن معتز به سبب زشتی چهره و چشمان از حدقه بیرون زده اش، لقب جحظه را به وی داد جحظه خود این لقب را بدون کراهت در اشعارش آورده است [۶]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص ۲۵۰.
جحظه برادری به نام سلیمان داشت که او نیز آواز می‌خواند [۷]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۲۰، ص۷۴.
اما از آن‌جا که خبر قابل ذکر دیگری درباره او وجود ندارد، پیداست که در این هنر توفیق چندانی به دست نیاورده بوده است.۳ - اوایل زندگی و تحصیلاتدرباره سالهای نخست زندگی و تحصیلات جحظه اطلاعات اندکی وجود دارد. او از آغاز زندگی با فقر و مشقت دست به گریبان بود [۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص ۲۴۸ـ۲۵۲.
[۹]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص۲۵۴ـ ۲۵۶.
به گزارش ابن ندیم [۱۰]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴۵.
جحظه از راویان بسیار بهره برد و در فنون ادب و نیز نواختن تنبور چیره دست و پر آوازه شد. وی به سبب پیشرفت زودهنگامش، به زودی با خوانندگان و نوازندگان بنام عصر، از جمله شَروین مُغَنّی و ابوالعُبَیس بن حَمدون همنشین شد. این دو عودنواز او را به مجلس عَریب، خنیاگر مشهور بردند و عریب وی را تحسین کرد. [۱۲]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص ۲۶۶ـ۲۶۷.
۴ - مهارت هاجحظه در علوم و فنون گوناگون از جمله نجوم، بازی نرد و آشپزی نیز مهارت داشت تبحر او در این فنون سبب شد تا به عنوان ندیم به مجالس خلیفه عباسی، معتَمد، که به وی لقب «خنیاگر» داد، و بزرگانی همچون حسن بن مَخلَد، وزیر معتمد [۱۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص ۲۶۹.
ابن مقله که جحظه هجویه ای در باب رقیب وی حسین بن قاسم، وزیر مقتدر، سرود [۱۹]
ابن طقطقی، الفخری فی الاداب السلطانیّة والدول الاسلامیة، ج۱، ص۳۲۳.
جعفربن مأمون که تنبوری نفیس و مرصع به وی بخشید [۲۰]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۲۲، ص۲۰۸.
ابوبکر محمدبن رائق [۲۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴۵.
عبیداللّه بن عبداللّه طاهر [۲۲]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص ۲۴۳ـ۲۴۴.
و ابواسحاق ابراهیم بن عبداللّه مُشَمَّعی، والی بصره و فارس راه یابد.۵ - شیوخجحظه در محضر استادانی چون ابوالعباس احمدبن یحیی ثَعلب (متوفی ۲۷۱) لغوی و ادیب [۲۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۴، ص ۱۵۴.
، ابوعلی دَقّاق، [۲۵]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۲، ص۲۸۲.
[۲۶]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱، ص۱۴۰.
ابوحَشیشه محمدبن علی بن امیه، [۲۷]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۲۳، ص۷۵.
و شماری دیگر شاگردی کرد.۶ - راوی مسندسخنان جحظه، مأخذ دست اول درباره برخی از آنان و دیگر خنیاگران و نیز خلفای دوستدار موسیقی و موسیقی دانان و شاعران بنام دوره خود است. [۲۸]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی.
او را «کثیرالروایة للاخبار» نامیده اند ذهبی وی را جزو راویان مسند به حساب آورده است.۷ - راویان جحظهمهم ترین راویان درباره جحظه، علاوه بر برجسته ترین آن‌ها ابوالفرج اصفهانی، عبارت‌اند از: ابوعمربن حَیَّوَیْه، مُعافی بن زکریابن یحیی جریری، ابوالحسن جُنْدی، ابوالحسن بن حَنَش کاتب، ابوالفتح بن نحوی [۳۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴۵.
و ابوالحسن طنبوری. ۸ - تألیف آثار جحظهجحظه در دوره خود اهمیت بسیار داشت، چنانکه برخی از ادیبان معاصرش به تألیف آثاری مستقل درباره او پرداختند. از جملة این آثار اخبار جحظه از ابوالفرج اصفهانی است. ابونصربن مرزبان نیز اخبار و اشعار وی را جمع آوری کرده بود. ۹ - جلسات ساز و آوازجلسات ساز و آواز جحظه بسیار جذاب و محلی برای کتابت آوازهای او بود [۳۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص ۲۵۶ـ۲۵۷.
نمونة اشعار وی در اغانی [۳۹]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی.
و معجم الادباء [۴۰]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص ۲۴۳ـ۲۸۲.
نقل شده است. جحظه در سروده هایش اشارات بسیاری به وقایع زندگی، خصوصیات اخلاقی و نوع گذران خود دارد [۴۲]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص ۲۶۷ـ ۲۶۸.
[۴۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص ۲۷۸ـ۲۸۲.
، همچنین به بیان اختلاف میان زندگی فقیرانه خود و تنعم متمولان [۴۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص ۲۵۰ـ۲۵۲.
، فساد سیاسی به ویژه در دوره خلافت مقتدر و فساد مالی اشراف و بزرگان [۴۵]
شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۵۰۶ ـ۵۰۷.
پرداخته است. نکته پردازیهایش نیز شهرت داشت و برخی اشعارش در زمان خود او حکمِ مَثَل سائر را پیدا کرد [۴۷]
شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۵۰۵.
در اشعار او اطلاعات سودمندی درباره شهرهایی نظیر بغداد و سامرا و مکانهایی همچون دِیْرها آمده است. ۱۰ - تاریخ وفاتجحظه عمری طولانی داشت و در ۳۲۴ در واسط درگذشت [۵۰]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴۵.
(که سال مرگ وی را ۳۲۶ ذکر کرده اند).۱۱ - آثارابن ندیم [۵۲]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۶.
هفت اثر از جحظه بر شمرده است که حکایت از تنوع و گستردگی موضوعات و فنونی دارد که وی در آن‌ها تبحر داشته است. این آثار عبارت‌اند از: کتاب الطبیخ، کتاب فضائل السِّکباج، کتاب المشاهدات، کتاب ماشاهده من امرالمعتمد، کتاب الندیم، کتاب الطُنْبوریین و دیوان شعر. یاقوت حموی [۵۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، ج ۲، ص ۲۸۰ـ۲۸۲.
و صفدی به اثری از او به نام اَمالی استناد کرده اند، بنابراین این کتاب تا قرن هفتم موجود بوده است. هیچ یک از آثار او باقی نمانده و تنها اخبار و لطایف وی در منابع ذکر شده است.۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ (۲) ابن خلّکان، وفيات الاعيان؛ (۳) ابن طقطقی، الفخری فی الاداب السلطانیّة والدول الاسلامیة ، گریفزولت ۱۸۵۸؛ (۴) ابن ندیم، الفهرست، چاپ گوستاو فلوگل، لایپزیگ ۱۸۷۱ـ۱۸۷۲، چاپ افست بیروت «بی تا»؛ (۵) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی؛ (۶) خطیب بغدادی، تاريخ بغداد؛ (۷) محمدبن احمدذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۲۱ـ۳۳۰ ه.، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴؛ (۸) سمعانی، الانساب للسمعاني؛ (۹) صفدی، الوافي بالوفيات؛ (۱۰) شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، ج ۴: العصر العباسی الثانی، قاهره ( ۱۹۷۵ )؛ (۱۱) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت «بی تا». ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن جعفر جحظه برمکی»، شماره۴۵۱۴. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سال 324 (قمری) | شاعران عرب | شاعران قرن دوم | شخصیت‌های قرن 4 (قمری)
|